De klimaatactiegroep Extinction Rebellion wil dat we de noodtoestand voor het klimaat uitroepen. Maar de mobilisatie die daarvoor nodig is, heeft pas kans als de bevolking ze ervaart als een positief, realistisch project tegenover een duidelijk gevaar.
Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog stonden de VS in voor twee derde van de wereldwijde olieproductie. President Franklin D. Roosevelt wou de bondgenoten in Europa van voldoende olie voorzien om de opmars van de nazi’s te weerstaan. Terwijl de uitbouw van een oorlogseconomie en de herorganisatie van de olie-industrie tot een samenwerkend geheel opmerkelijk vlot liep in 1941, bleek één initiatief falikant te floppen: de gedwongen rantsoenering van olie.
De oproep voor autoloze zondagen en autodelen viel op een koude steen bij de Amerikaanse publieke opinie, die onvoldoende zicht had op de nijpende oliebevoorrading van de bondgenoten. De politicus Harold Ickes klaagde: ‘Het is onmogelijk de Amerikaanse bevolking mee te nemen in een programma van matiging om een bedreigende positie te keren.’
Wie naar de energietransitie in Europa kijkt, ziet langzaamaan eenzelfde patroon. Door Europese regels evolueren hele economische sectoren naar koolstofneutraliteit. De elektriciteitssector ontwikkelt vooral hernieuwbare energie. De autosector zet volop in op elektrische voertuigen. De industrie stoot nog op het probleem dat de internationale concurrentie investeringen in duurdere, schone technologie bemoeilijkt. Maar ook daarvoor zoekt Europa druk naar fundamentele oplossingen.
"De mogelijke Nobelprijs voor Greta Thunberg zet de sociale media in vuur en vlam. Voorlopig blijft het bij wederzijds verbaal geweld, maar het gaat niet de goede kant uit."
In tegenstelling tot in de economie zien we bij de bevolking de jongste maanden veeleer polarisering dan een vlotte mobilisatie voor het klimaat. Hoe feller de klimaatjongeren van leer trekken of actiegroepen oproepen tot burgerlijke ongehoorzaamheid, hoe luider het gemor bij de publieke opinie. Dat Extinction Rebellion een noodtoestand voor het klimaat wil, zet net als de mogelijke Nobelprijs voor Greta Thunberg de sociale media in vuur en vlam. Voorlopig blijft het bij wederzijds verbaal geweld, maar het gaat niet de goede kant uit. Wat is er aan de hand?
Allergisch
Bepaald gedrag dat om klimaatredenen onder vuur ligt, zoals de vleesconsumptie of vliegtuigreizen, maakt deel uit van onze opvatting over het goede leven. Zulke waarden blijken het traagst en het moeilijkst te veranderen. Bovendien reageren we allergisch op om het even welke morele veroordeling, omdat het ons eergevoel raakt.
Daarbij komt dat ons brein niet goed in staat is het gevaar van de klimaatontwrichting in te schatten en erop te reageren. Complexe, in de tijd of ruimte ver van ons verwijderde veranderingen beroeren ons nauwelijks. Mogelijk sturen we onze vleesconsumptie op doktersadvies bij na een lichte hartaanval, maar niet op basis van een klimaatrapport. Kortom, heel dat klimaatgedoe werkt op de zenuwen.
"De klimaatactivisten krijgen te maken met politieke spelers die hun zaak zullen gebruiken om af te rekenen met politieke en economische elites."
Aan de andere zijde is er een groeiende groep burgers die begint te wanhopen. De tijd geraakt op! Glaciologen laten er geen twijfel over bestaan: de broeikasgasemissies in het komende decennium kunnen definitief de dooi van de ijskappen in gang zetten, wat gemakkelijk leidt tot een zeespiegelstijging van 20 meter. Die burgers begrijpen niet dat simpelweg die boodschap herhalen hen de koosnaampjes klimaatgekkies, klimaatkerk of klimaatalarmisten oplevert.
In de figuur van Thunberg komen al die tegenstellingen samen. Ze zegt de waarheid, maar stuit op onbegrip. Ze neemt een principiële positie in, maar jaagt daarmee mensen tegen haar in het harnas. Daarin lijkt ze op andere historische figuren uit massabewegingen, die achteraf de geschiedenis in een andere plooi bleken te hebben gelegd.
Natuurlijk compliceert economisch en ideologisch opportunisme het beeld. De publieke opinie, zeker in de VS, wordt misleid door groepen die er belang bij hebben de klimaatontwrichting te minimaliseren. De klimaatactivisten krijgen te maken met politieke spelers die hun zaak zullen gebruiken om af te rekenen met politieke en economische elites. Dat opportunisme versterkt het wederzijds onbegrip. De activisten zien een door de olie-industrie misleide publieke opinie, een deel van de bevolking ziet een links complot dat Thunberg boodschappen in het oor fluistert.
Green deal
Hoe moet het verder? Door te zeggen waar het op staat, te verbinden én grenzen te trekken. Na Pearl Harbor sloot de bevolking in de VS meer en meer de rangen. De president riep de noodtoestand uit. Zelfs gedragswijzigingen kwamen binnen bereik. Burgers doofden de lichten aan de kust zodat de Duitse duikboten niet langer de silhouetten konden zien van de olietankers die ze wilden torpederen.
Net zo moeten we in Europa het gevaar beter erkennen en de rangen sluiten rond een positief maatschappelijk project zoals de Europese green deal (het plan om van Europa het eerste klimaatneutrale continent te maken tegen 2050, red.). Dat zal maar lukken als de bevolking zich niet bedreigd voelt door de transitie, maar die net ziet als een kans. We moeten daarvoor ook duidelijke grenzen trekken voor desinformatie of geweld van om het even welke zijde, wat de maatschappelijke samenhang aantast.
Vooralsnog lijkt Vlaanderen niet klaar voor zo’n noodtoestand voor het klimaat. Maar de geschiedenis leert dat zoiets snel kan veranderen.
