PFAS: veelgestelde vragen

De afkorting PFAS is een verzamelnaam voor meer dan 6.000 per- en polyfluoralkylstoffen, dat zijn chemische stoffen opgebouwd uit onder andere fluorverbindingen en alkylgroepen. De stoffen hebben water-, vuil- en vetafstotende eigenschappen, ze zijn zeer bestand tegen hoge temperaturen en worden amper aangetast door andere chemische stoffen. PFAS-stoffen zijn van nature niet aanwezig in onze leefomgeving, ze worden door de mens gemaakt. Ze worden forever chemicals genoemd omdat ze niet of nauwelijks afbreken in het milieu en omdat ze ophopen in het menselijk lichaam, in dieren en in planten. 

Voorbeelden van PFAS zijn PFOS (perfluoroctaansulfonzuur), PTFE (polytetrafluoretheen, bekend onder de merknaam Teflon), PFOA (perfluoroctaanzuur) en GenX-stoffen (vaak gebruikt als alternatief voor PFOA).

PFAS-stoffen zijn forever chemicals: het zijn chemische stoffen die niet of nauwelijks afbreken. Ze hopen zich op in mensen, dieren, planten en het milieu, ze zitten in de lucht, de bodem en het water.

In bloedstalen van burgers uit verschillende Europese regio’s werden meerdere PFAS-stoffen teruggevonden, in concentraties ver boven de referentiewaarden voor schadelijke effecten bij mensen. Wetenschappelijk onderzoek heeft een verhoogde blootstelling aan PFAS al in verband gebracht met onder andere een verzwakt immuunsysteem, een verhoogd cholesterolgehalte, verstoring van de leverfunctie, risico op een miskraam, hormoonverstoring, bepaalde soorten kanker. De onderstaande figuur geeft een overzicht van de gekende effecten van PFAS op onze gezondheid.

PFAS is alomtegenwoordig: PFAS-stoffen worden aangetroffen in mensen, dieren, planten en het milieu, ze zitten in de lucht, de bodem en het water.

In 2023 publiceerde de Franse krant Le Monde een onderzoek naar PFAS-verontreiniging in Europa. Gedurende enkele maanden werden via duizenden punten data verzameld om een map of forever pollution (​kaart van eeuwige vervuiling) op te stellen. Die liet voor het eerst zien in welke mate Europa vervuild is door PFAS. Klik hier om de kaart te bekijken. Je vindt er PFAS-productiesites op, (industriële) locaties waar PFAS gebruikt wordt, en bekende en vermoedelijk verontreinigde locaties in heel Europa.

Volgens onderzoek in opdracht van de Noordse Raad van Ministers, een samenwerking tussen Noordse landen, wordt het aantal potentieel verontreinigde sites in Europa geschat op 100.000. Vooral regio’s waar PFAS-stoffen geproduceerd worden, blijken sterk verontreinigd te zijn.

Er zijn heel wat manieren waarop PFAS in onze leefomgeving kan belanden. 

• Bedrijven die deze stoffen produceren en/of gebruiken verspreiden ze bijvoorbeeld via hun afvalwater of luchtuitstoot. 
• Als we smeermiddelen en impregneermiddelen, bijvoorbeeld voor textiel en leder, gebruiken die PFAS bevatten, komt er PFAS vrij. 
• Wanneer PFAS-houdende producten bij het afval belanden, kan die PFAS zich tijdens het afvalverwerkingsproces verspreiden. Afvalverwerkende bedrijven zijn daarom verplicht om uitstootverminderende maatregelen te nemen om het risico op verspreiding van PFAS te beperken.
• Vroeger werd in blusschuim PFOS en PFOA verwerkt. Bij bluswerken en oefeningen kwamen deze stoffen in de bodem en het grondwater terecht. Sinds juni 2011 zijn PFOS verboden in blusschuim. Sinds juli 2020 mogen blusapparaten met PFOA niet meer verkocht worden, de bestaande apparaten en installaties mogen wel nog ingezet worden tot juli 2025, behalve bij vloeistofbranden waarbij het niet mogelijk is om het bluswater op te vangen.

Via voedsel

Mensen kunnen via voedsel blootgesteld worden aan lage niveaus van PFAS. Het gaat dan voornamelijk over vis, schaaldieren, orgaanvlees, eieren en melkproducten, maar ook fruit en groente. Ook via voedselverpakkingen kan ons voedsel in contact komen met PFAS.

Via drinkwater

Wanneer een watervoorraad vervuild is met PFAS, worden we via dat drinkwater blootgesteld aan de stoffen. Zo’n verontreiniging is doorgaans lokaal en gelinkt aan een specifieke voorziening (bijvoorbeeld een fabriek waar PFAS geproduceerd werd of waar PFAS gebruikt wordt om andere producten te vervaardigen) of aan een locatie waar PFAS-houdend blusschuim gebruikt werd.

Via inname

We kunnen blootgesteld worden aan PFAS via de luchtwegen en via het spijsverteringsstelsel. Producten die met PFAS behandeld zijn om ze water- en vuilafstotend te maken, bijvoorbeeld tapijten, regenjassen, leder, verpakkingsmateriaal, vormen bij normaal gebruik en zolang ze intact zijn geen gezondheidsrisico. Maar door ze veelvuldig te gebruiken geraken ze verweerd en dan kunnen er PFAS-bevattende stofdeeltjes vrijkomen, die we kunnen inademen of opnemen via onze spijsvertering.

Via de huid 

PFAS wordt in mindere mate opgenomen via de huid. De mate van blootstelling hangt af van de manier waarop je een product gebruikt en in welke staat het is. Wanneer je bijvoorbeeld smeermiddelen of impregneermiddelen aanbrengt, dan zal een pompsysteem minder blootstelling veroorzaken dan een spuitbus. En intacte potten en pannen met een antikleeflaag stoten doorgaans geen PFAS uit, maar wanneer de pan of pot oververhit wordt, kan er wel PFAS vrijkomen. 

Via de PFAS-kaart Vlaanderen kan je nagaan of jouw gemeente maatregelen adviseert om je blootstellingsrisico aan PFAS te beperken. Enkele voorbeelden van maatregelen die gemeenten kunnen aanraden zijn:

• Laat kinderen niet spelen op onbedekt terrein op de site.
• Eet geen zelfgeteelde groenten en zelfgeteeld fruit.
• Bedek losse grond met grasmatten, bodemdoeken, boomschors of kiezels.

Deze lijst van de Vlaamse overheid geeft per blootstellingsvorm tips om je contact met PFAS te verminderen. Enkele voorbeelden:

• Als je antikleefpannen gebruikt, zorg dan dat je de antikleeflaag niet beschadigt door bijvoorbeeld houten lepels te gebruiken. Verwarm de pannen ook niet te hoog.
• Als je cosmetica (bv. nagellak, oogmake-up, foundation) of verzorgingsproducten (bv. shampoo, zonnemelk, bodylotion, handcrème, flosdraad) gebruikt, controleer dan de labels en probeer de middelen met 'PFC', 'PFTE' (teflon), 'fluor' en 'perfluor(o)' te vermijden. (Een uitzondering hierop is fluoride in tandpasta: dat is geen perfluorverbinding. Fluoride in tandpasta is nodig om het tandglazuur te versterken.)

PFAS-stoffen zijn tegelijk water-, vuil- en vetafstotend en bovendien bestand tegen hoge temperaturen. Omwille van deze bijzondere eigenschappen worden ze wereldwijd gebruikt in de industrie, maar ook in een breed gamma aan alledaagse producten zoals kleding, schoenen, cosmetica, voedselverpakkingen, antikleefpannen, schoonmaak- en smeermiddelen.

PFAS is een groepsnaam voor ruim 6.000 stoffen met diverse benamingen. Het is dan ook moeilijk om de stoffen te vermijden op basis van een inhoudslijst.

Fabrikanten zijn niet verplicht om bekend te maken of producten wel of geen PFAS bevatten. Maar fabrikanten die geen PFAS gebruiken, vermelden dat vaak wel expliciet. Let op: zelfs als op een product te lezen staat dat het bijvoorbeeld PFOS- of PFOA-vrij is, dan kunnen er nog andere PFAS-stoffen in aanwezig zijn. Kies daarom producten met een van deze vermeldingen die álle PFAS omvatten: PFC-vrij, PFAS-vrij, zonder fluorstoffen, fluorvrij, fluorkoolstofvrij. (Fluoride in tandpasta is geen PFAS-stof en heb je nodig om het tandglazuur te versterken.) Met zo’n label verklaart de fabrikant dat het product geen PFAS bevat.

Vind je op de productverpakking geen informatie over de aanwezigheid van PFAS? Dan kan je de leverancier van het product contacteren: een leverancier is verplicht informatie over zeer zorgwekkende stoffen binnen 45 dagen gratis te geven. Hoe contacteer je zo’n leverancier? Heel eenvoudig: met de gratis smartphone-app Scan4Chem (je kan deze hier downloaden). Met deze app scan je de barcode van een product en stuur je via enkele klikken een verzoek naar de leverancier om informatie over zeer zorgwekkende stoffen zoals PFAS te ontvangen. 

Door alert te zijn voor labels en extra informatie op te vragen, kan je op korte termijn voorkomen dat je schadelijke stoffen mee naar huis neemt. Op langere termijn zet je handelaars en producenten ertoe aan om op zoek te gaan naar niet-schadelijke alternatieven.

De situatie in België

In ons land bestaat er geen algemeen verbod op PFAS. PFOS en PFOA, twee stoffen die onder de PFAS-verzamelnaam vallen, zijn wel verboden: PFOS sinds 2008, PFOA sinds 2020.

De situatie in Europa

Ook op Europees niveau bestaat er nog geen algemeen verbod op PFAS. Maar daar komt misschien verandering in.

Want in januari 2023 dienden vijf Europese landen (Nederland, Duitsland, Denemarken, Zweden en Noorwegen) bij het Europees Agentschap voor chemische stoffen (ECHA) een restrictievoorstel in: ze vragen een verbod op de productie, het gebruik en de import van alle niet-essentiële* PFAS. Het is nu aan ECHA om een risicobeoordeling en een sociaal-economische kosten-batenanalyse te maken. Vervolgens zal het agentschap bij de Europese Commissie een restrictievoorstel indienen waarover alle EU-lidstaten, waaronder België, zullen kunnen stemmen. Het kan nog tot 2026 duren voor dat hele proces afgerond is, dus voor er effectief over het verbod gestemd kan worden en het van kracht kan gaan. 

*PFAS wordt ook gebruikt in toepassingen die van cruciaal belang zijn voor de gezondheid, de veiligheid en het functioneren van de samenleving; er zijn (nog) niet altijd alternatieven beschikbaar om die PFAS-stoffen te vervangen.

Om mens en omgeving te beschermen moeten we minder blootgesteld worden aan PFAS. Dat kan alleen door de PFAS-kraan dicht te draaien. We willen alle bronnen van deze schadelijke stoffen elimineren en de productie van chemische stoffen richting veiligere en duurzamere alternatieven sturen.

Daarom vraagt Bond Beter Leefmilieu het volgende:

1. België moet stemmen vóór een Europees verbod op alle PFAS-stoffen

In januari 2023 dienden vijf Europese landen (Nederland, Duitsland, Denemarken, Zweden en Noorwegen) bij het Europees Agentschap voor chemische stoffen (ECHA) een restrictievoorstel in: ze vragen een verbod op de productie, het gebruik en de import van alle niet-essentiële PFAS. Het ECHA maakt nu een risicobeoordeling en een sociaal-economische kosten-batenanalyse. Vervolgens zal het ECHA bij de Europese Commissie een restrictievoorstel indienen waarover alle EU-lidstaten, waaronder België, zullen kunnen stemmen. BBL dringt er bij beleidsmakers op aan dat België instemt met het voorstel. 

Uitzonderingen zijn enkel mogelijk voor zogenaamde ‘essentiële toepassingen’, dat zijn toepassingen die van cruciaal belang zijn voor de gezondheid, de veiligheid en het functioneren van de samenleving, en waarvoor momenteel geen alternatieven beschikbaar zijn. Deze afwijkingen moeten in de tijd beperkt worden en regelmatig geëvalueerd worden.

De uitfasering van de hele groep zorgwekkende PFAS-stoffen in heel Europa is cruciaal. We moeten vermijden dat er uit de PFAS-groep alternatieven op de markt komen die even schadelijk zijn. Bovendien wordt de industrie door een volledige uitfasering gestimuleerd om te innoveren en alternatieven voor PFAS te ontwikkelen of toe te passen.

2. Europa moet een strategie ontwikkelen voor alle zorgwekkende chemische stoffen

PFAS staat symbool voor de brede problematiek van zorgwekkende chemicaliën, die globaal aangepakt moet worden. BBL dringt er daarom bij onze beleidsmakers op aan om werk te maken van de Europese strategie voor duurzame chemische stoffen.

Daarnaast moet ook de Europese wetgeving herzien worden die de risico’s van chemische stoffen moet beheersen - de REACH-verordening (REACH staat voor Registratie, Evaluatie, Autorisatie en restrictie van Chemische stoffen). Want er zijn strengere evaluatieprocessen nodig voor wanneer nieuwe chemicaliën op de markt komen.

3. We moeten kennis over zorgwekkende stoffen delen op internationaal niveau

BBL pleit ervoor dat Vlaanderen en België de wetenschappelijke inzichten rond zorgwekkende stoffen delen op internationaal niveau en dat we internationaal samenwerken om restrictievoorstellen in te dienen voor schadelijke stoffen.

4. België moet een nationaal verbod op PFAS in consumentenproducten invoeren

BBL pleit ervoor dat België niet wacht op een Europees verbod op PFAS, maar zelf het voortouw neemt en een nationaal verbod op PFAS in consumentenproducten invoert. Want de Europese uitfasering van PFAS lijkt een rollende bal die niet te stoppen is, maar het duurt jaren voor zo een verbod van kracht kan worden. We kunnen ondertussen niet afwachtend toekijken hoe PFAS een schadelijke impact heeft op onze gezondheid en ons milieu.

5. Bedrijven: wacht niet op regelgeving om PFAS-vrij te worden

BBL dringt er bij bedrijven op aan om PFAS uit hun producten te weren, zonder te wachten op specifieke regelgeving. We stimuleren bedrijven ook om zich aan te sluiten bij de bedrijfsbeweging Nee tegen PFAS. Deze coalitie wordt geleid door ChemSec, de Zweedse non-profit die pleit voor strengere regels voor potentieel gevaarlijke chemicaliën.

• Onderteken hier onze petitie en eis dat België PFAS uitfaseert. 
• Informeer jezelf over de schadelijke gevolgen van PFAS. Praat er ook over met de mensen om je heen, leg uit waarom het zo belangrijk is om het gebruik van PFAS te verminderen. Hoe meer we met z’n allen over dit probleem én de oplossingen praten, hoe sneller we de risico’s van PFAS kunnen intomen.
• Gebruik PFAS-vrije producten. Een product bevat geen PFAS als je op een verpakking een van de volgende vermeldingen ziet: PFC-vrij, PFAS-vrij, zonder fluorstoffen, fluorvrij, fluorkoolstofvrij.
  
  Vind je op de productverpakking geen informatie over de aanwezigheid van PFAS? Dan kan je de leverancier van het product contacteren: een leverancier is verplicht informatie over zeer zorgwekkende stoffen binnen 45 dagen gratis te geven. Hoe contacteer je zo’n leverancier? Heel eenvoudig: met de gratis smartphone-app Scan4Chem (die je hier kan downloaden). Met deze app scan je de barcode van een product en stuur je via enkele klikken een verzoek naar de leverancier om informatie over zeer zorgwekkende stoffen zoals PFAS te ontvangen.
  
  Door te kiezen voor PFAS-vrije producten, zet je handelaars en producenten ertoe aan om op zoek te gaan naar niet-schadelijke alternatieven.