PFOS: veelgestelde vragen

PFOS (perfluoroctaansulfonzuur) is een chemische verbinding, die niet van nature voorkomt in ons leefmilieu. Het maakt deel uit van de PFAS-groep, een groep van ruim 5.000 “forever chemicals”, met als karakteristieken: persistent (niet-afbreekbaar), bio-accumulatief (het stapelt zich op in lichaam en leefomgeving) en toxisch (er zijn gezondheidseffecten bij verhoogde blootstelling).

PFOS werd jarenlang gebruikt voor onder meer anti-aanbaklagen bij bepaalde pannen, gezien hun waterafstotende, vetafstotende kwaliteiten, maar vooral ook omdat ze quasi onverwoestbaar zijn. Daarnaast komen ze ook voor in blusschuimen, textiel en cosmetica.

Een overzicht van de specifieke voorzorgsmaatregelen in onder andere Zwijndrecht, Willebroek, Mechelen en Kleine Brogel vind je hier : https://www.vlaanderen.be/pfas-vervuiling. Volgens het Agentschap Zorg en Gezondheid zijn er momenteel geen extra voorzorgsmaatregelen in kader van de gezondheid nodig voor de bevolking. Andere officiële communicatie van de overheid is hier verzameld :  https://www.vlaanderen.be/pfas-vervuiling/pfos-en-pfas-waarom-zijn-ze-problematisch

Hoewel er geen acuut gezondheidsrisico lijkt te zijn, en paniek onnodig is, moeten we toch uitkijken met PFOS, omdat het effect ervan chronisch is.  Van PFOS staat het intussen vast dat het schadelijk is voor de gezondheid, maar er is nog diepgaand onderzoek nodig om de precieze gezondheidsimpact voor Vlaanderen in te schatten.  Hoge dosissen PFOS hebben langetermijneffecten zoals een verstoorde hormoonbalans, een aangetast zenuwstelsel en immuunsysteem, en volgens sommige studies ook kanker (al is er over het verband met kanker nog geen sluitend bewijs). 

Het is  de overheid die de PFOS-vervuiling in heel Vlaanderen in kaart moet brengen, maar dat dreigt een werk van lange adem te worden. De Vlaamse overheid kondigde aan om onder meer in en rond Zwijndrecht stalen van bodem, water en voeding te nemen, en daarnaast ook bloedstalen van bewoners.  Ze vroeg aan gemeenten ook om PFOS-hotspots op te lijsten. Op het terrein beweegt er momenteel veel, zo vraagt het FAVV (Federaal Agentschap voor Veiligheid van de Voedingsketen) een spoedadvies over PFAS-normen. We vragen dan ook om de resultaten zo snel mogelijk naar de bevolking te communiceren.

Het probleem met PFOS is veel ruimer dan enkel Zwijndrecht.  Er zijn andere bronnen van vervuiling die nog niet in kaart gebracht zijn, en de stof heeft zich intussen wijd verspreid in het milieu.  Omdat PFOS vandaag niet meer geproduceerd wordt, gaat het hier vooral om historische vervuiling.  3M stopte al in 2002 in Zwijndrecht met de productie van PFOS, maar de bodem werd er nooit gesaneerd.

PFOS duikt in de metingen overal in Vlaanderen op, zoals in het grondwater, en in lage concentraties in de voedingsketen (in visbestanden).   Het is wel zo dat de concentraties van PFOS in bloedstalen doorheen de jaren blijken af te nemen.

Er worden vandaag nog heel wat andere chemicaliën van de PFAS-groep gebruikt, bv. in brandblusschuim, cosmetica, in anti-aanbakpannen of textiel. Op zich is er geen groot probleem wanneer we er slechts kleine hoeveelheden van opnemen. Feit is wel dat PFAS-chemicaliën niet afbreken en zich daarom jaar na jaar opstapelen, in de natuur maar ook in ons lichaam. Net daarom liggen de toegelaten dosissen van met name PFOS vandaag erg laag, en werden ze in 2017 door Europa aangescherpt tot 0,63 nanogram (dagelijkse opnamedrempel door de mens per kg lichaamsgewicht).

Het onderzoek naar de gezondheidsimpact van PFAS is de laatste jaren sterk geëvolueerd, en het inzicht groeit dat de stoffen toxischer zijn dan eerst gedacht werd. Philippe Grandjean, professor Milieugeneeskunde aan Harvard verwoordt het zo : "Het zijn stoffen die van alles doen, wat het wetenschappelijk gezien erg complex maakt. Maar het is duidelijk dat we er erg voorzichtig moeten zijn."

Kankerexpert Nick Van Larebeke (UGent) had het in Terzake onder meer ook over DNA-schade bij pasgeborenen, verlaagde concentraties aan actief geslachtshormoon bij mannelijke adolescenten, een lichte verkorting van het kortetermijngeheugen bij adolescenten. Hij noemt de gezondheidsschade een “ernstig probleem, maar geen catastrofe”. “De meeste effecten van PFAS zijn wel reëel, maar zijn niet zeer uitgesproken. Als je het PFAS-probleem vergelijkt met asbest of dioxines, dan valt dat eigenlijk wel mee”.

In Nederland lopen ze in het beleid rond PFAS enkele jaren voor op Vlaanderen. Een uitgebreidere Q&A over PFAS vind je op de website van de Nederlandse overheidsdienst voor Milieu : https://www.rivm.nl/pfas/vraag-antwoord

Volgens Hans Bruyninckx, directeur van het Europese Milieuagentschap, gaat het om een structureel milieuprobleem : er zijn duizenden chemicaliën die ons leven binnensluipen zonder dat we de precieze gezondheidsrisico's op lange termijn kennen.  “Eurostat (het statistisch bureau van de EU) schat dat meer dan 60 procent een mogelijk risico voor de gezondheid en het milieu stelt. Voor meer dan 70.000 zijn er nauwelijks tot geen risicoanalyses. De Europese REACH-normen zijn wereldwijd de gouden standaard, maar omdat stof per stof bekeken wordt, gaat dat veel te traag in vergelijking met de vele nieuwe stoffen die op de markt komen. Daarom is er op Europees niveau nu een nieuwe strategie. Hebben stoffen kenmerken waarvan je redelijkerwijs kunt aannemen dat ze niet veilig en duurzaam zijn, dan zouden ze niet geproduceerd mogen worden of niet gebruikt mogen worden in toepassingen met veel blootstelling.”

3M heeft in het verleden PFOS kunnen lozen en heeft daarmee historische verontreiniging veroorzaakt. 3M zelf betwist echter zowel haar aansprakelijkheid voor de verontreiging als de link tussen PFOS en gezondheidsschade. De dading die 3M en Lantis afsloten, lijkt er vooral op gericht om verdere juridische procedures in kader van de Oosterweelwerken te vermijden.

Ons uitgangspunt is dat de vervuiler betaalt en daarom bekijkt de milieubeweging welke juridische stappen tegen 3M gezet kunnen worden. Dit is echter een erg complexe zaak die we eerst zorgvuldig bestuderen, in nauw overleg met specialisten ter zake zoals de ngo ClientEarth en EEB, de Europese Milieukoepel. 

In de Verenigde Staten en in Nederland leidde PFOS-vervuiling al tot rechtszaken en enorme schadeclaims.  Ook de Vlaamse regering plant acties om 3M op haar verantwoordelijkheid te wijzen en ervoor te zorgen dat het bedrijf betaalt voor saneringen en andere “remediëringen”. 

Als milieubeweging vinden we dat de Vlaamse regering nu op de rem moet staan en de Oosterweel-werken moet opschorten tot er antwoord komt op de vele vragen op vlak van bijkomende gezondheidsrisico’s van de werken, kostprijs en aansprakelijkheid. Lantis wil de vervuilde grond op de Oosterweelsite afdekken met een waterdichte folie, maar volgens heel wat experts kan zo’n zeil onmogelijk voldoende bescherming bieden, zeker als je het op lange termijn bekijkt (pakweg 100 jaar).  Binnen de politiek woedt de discussie over het eventuele stopzetten van de Oosterweelwerken intussen volop.

De gemeente Zwijndrecht heeft vijf randvoorwaarden bepaald voor het verderzetten van de Oosterweelwerken op haar grondgebied:

- Geen verslechtering van de verontreinigingstoestand door de Oosterweelwerken.

- Uit voorzorg en om de ongerustheid bij de inwoners weg te nemen, moeten grondvrachten steeds afgedekt worden, ongeacht het statuut van de grond.

- Nu al gronden saneren waar mogelijk.

- Voorzorgsmaatregelen voor het voorkomen van verspreiding van de vervuiling via grondwater moeten worden uitgebreid naar bodem en lucht

- Tot slot worden zowel Lantis als de Vlaamse overheid opgeroepen om met alle middelen te voorkomen dat de aansprakelijkheid voor de verontreiniging elders komt te liggen dan bij de vervuiler (3M).

Het Oosterweelproject zelf staat voor ons echter niet ter discussie. Wanneer er harde garanties zijn voor de volksgezondheid, dan kan Oosterweel verdergaan. 

Je krijgt juridische bijstand van de nieuw ontsproten burgerbeweging ‘Grondrecht’, die verzamelt getroffen gezinnen en organisaties. Samen met BioForum, de sectorvereniging voor de biologische landbouw, pleiten ze om de schade te laten terug betalen. Zij kunnen je verder helpen op vlak van juridische bijstand.

Dit schandaal toont volgens ons aan dat het milieubeleid in Vlaanderen op maat van de industrie geschreven wordt, zonder de maatschappelijke kosten en de volksgezondheid in rekening te brengen. In elke stap van het dossier loopt de overheid achter de feiten aan. Al meer dan tien jaar staat Zwijndrecht in wetenschappelijke kringen gekend als een hotspot voor PFOS-vervuiling. In de omgeving van de 3M-fabriek werden jaren geleden al concentraties aangetroffen die behoren tot de hoogste ooit gerapporteerd in de wetenschappelijke literatuur. De laatste jaren is de wetenschappelijke consensus gegroeid over de schadelijke effecten van PFOS op de gezondheid van de mens, en doorheen de jaren werden de Europese PFOS-normen meer dan 200 keer strenger (van 150 tot 0,63 nanogram - dagelijkse toelaatbare inname hoeveelheid door de mens per kg lichaamsgewicht).

We vinden het onaanvaardbaar dat geen van deze wetenschappelijke inzichten proactief werden omgezet in beleid ter bescherming van milieu en gezondheid, en dat voor de Oosterweelwerken gebruik werd gemaakt van verouderde gezondheidsnormen.

Behalve van PFOS moet de overheid ook mogelijke schadelijke effecten van andere chemische stoffen dringend in kaart brengen, conform de meest actuele inzichten en de European Chemical Strategy.

De overheid verzaakte aan haar zorgplicht, met grote juridische onzekerheid en ongerustheid bij burgers als gevolg. Het gaat hier om een grondige systeemfout: de overheidsdiensten van het departement Leefmilieu moeten dringend gereorganiseerd worden, zodat ze de capaciteit hebben om proactief de meest recente wetenschappelijke inzichten in beleid om te zetten. Milieubeleid moet dringend een politieke prioriteit worden, volgens het voorzorgsprincipe.

Een uitgebreider standpunt lees je hier.