Mens én natuur of mens in de natuur? De mens aan de rand, afstand nemend en overschouwend, of de mens als klein deel van een immens geheel? Of nog; antropocentrisch of ecocentrisch? In beide gevallen maakt de mens een rationele keuze. Vijf boeken die een deel van dit immense verhaal bevatten, elk een stukje inzoomend op mens & natuur. Een vleugje historie, Latour en de aarde, Monbiot en voedsel, gezondheid en natuur, en als slot ‘mag het ietsje meer zijn’.
Maïka De keyzer, Tim Soens, Christophe Verbruggen (red.), Mens en natuur, een geschiedenis (Academia Press/Lannoo, 2024)
Het boek Mens en natuur, een geschiedenis mikt op een ruim publiek. Wetenschap met een verlaagde instapdrempel presenteren, een stevige uitdaging. Wat opvalt, is het beeld op de omslag, een kunstwerk van René Margritte uit 1931, La voix des aires. In de tekst wordt het omschreven als ‘drie bollen over een verder banaal landschap’. Het is opmerkelijk dat wetenschappers kiezen voor een surrealistisch kunstwerk om hun boodschap aan op te hangen. Ze willen vooral prikkelen om steeds naar de context van de gebeurtenis te kijken, uitgerekend daar bevindt zich het verhaal achter de gebeurtenis. Jammer is dat het beeld weliswaar in de inleiding wordt gebruikt, maar in de volgende hoofdstukken wordt het niet uitgediept.
De auteurs praten niet over ‘de’ maar over ‘een’ geschiedenis: met name environmental history, ecologische geschiedenis. Het boek bevat een tiental hoofdstukken, over klimaat, landbouw, landschap als milieubepalende factor, water, energie, dieren en mensen, de geschiedenis van de natuurbescherming, de geschiedenis van de milieubeweging, rampen en tot slot natuur en economie. De hoofdstukken zijn telkens voorzien van aantrekkelijke titels en werden geschikt als een collage. Je kan er rustig één hoofdstuk uitnemen en de rest later lezen, en ook de volgorde is niet dwingend, onder meer omdat er weinig dwarsverwijzingen zijn. Meer aandacht voor het kader, de afwikkeling van het verhaal, de gebruikte termen en de motivering van de keuze voor bepaalde (deel)onderwerpen hadden het boek echter sterker gemaakt. Iedereen voelt aan wat natuur, landschap, milieu en ecologie zijn, maar niet ieders aanvoelen is hetzelfde. Voor de prozaliefhebbers is het net omgekeerd. De auteurs hebben getracht een voor het brede publiek een vlot leesbaar boek te brengen, maar regelmatig glijdt het af in technisch-wetenschappelijke beschrijvingen, kortom, het schommelt tussen wetenschappelijk correct en vlot leesbaar. Om volop te genieten van een schommelstoel, is behendigheid een voordeel.
Nicolas Truong, De Aarde bewonen, Nicolas Truong in gesprek met Bruno Latour (Octavo, 2023)
“Mijn collega’s die echte sociologen zijn, waren het nooit met me eens", een uitspraak van de in oktober 2022 overleden Bruno Latour, in gesprek met Nicolas Truong. Hij verwijst hier naar een ‘collectief project’, mensen om je heen verzamelen, iets wat hem altijd boeide. In het project pleitte Latour ervoor verbindingen te maken tussen zaken die weinig gemeen lijken te hebben, zoals bijvoorbeeld microben, rivieren, het parlement en rechtspersoonlijkheid voor natuur. Juist hier schuilt de kracht van Latour; mensen samenbrengen en verbindingen maken tussen de natuur- en sociale wetenschappen. Belangrijk voordeel van het boek is dat je niet zelf alle gedachten van Latour moet doorgronden; Truong heeft dat al voor je gedaan, verder bouwend op een film die hij eerder over Latour maakte. Latour heeft velen geïnspireerd. Hij heeft er bewust (uiteraard, het blijft een filosoof) voor gekozen om zijn gedachten zo goed mogelijk te verspreiden. Hij grossierde in eredoctoraten, die ongetwijfeld zijn invloed versterkten. Er zijn vandaag weinig filosofen die een boek schrijven zonder naar Latour te verwijzen.
Het boek heeft een lang voorwoord en twaalf onderwerpen. Het is de neerslag van een aantal interviews die Truong afnam van Latour in 2021; achteraf bekeken is het zijn ‘intellectueel testament’. De rijpere Latour deed zijn ideeën minder gecompliceerd uit de doeken, dan hij dat oorspronkelijk deed. Inhoudelijk wordt er, uiteraard, stilgestaan bij zijn ideeën over Gaia en James Lovelock, de bewoonbaarheid van de planeet, de onderlinge afhankelijkheid van alle wezens, zijn eeuwige zoektocht, het voortdurend verzamelen van mensen om zich heen, de noodzaak om af te stappen van de idee dat alles wat wetenschappers zeggen per definitie wetenschappelijk is, de wereld van het virus, …
Helemaal achteraan vraagt Truong aan Latour wat hij als boodschap meegeeft aan zijn kleinkinderen, waarvan Lilo er eentje is.
“Het is niet de taak van een grootvader, noch van een filosoof om onheilsprofeet te zijn. Het wordt zwaar gedurende twintig jaar, maar ik vermoed dat men in de daaropvolgende twintig jaar een manier heeft gevonden om de draad van het beschavingsproces, dat onderbroken werd in de periode waarin we nu zitten, weer op te pakken. En als ik me voorstel dat ik Lilo over veertig jaar terugzie, dan blikken we op dat moment samen ‘historisch’ terug op die periode van ontkenning, onwetendheid en onbegrip van de ecologische situatie waarin we ondergedompeld zaten gedurende de tijd die ik de moderne parenthese noem. We zullen samen naar die periode kijken als iets vreemds, zoals je vandaag kijkt naar de dertiende-eeuwse rooms-katholieke kerk, gedomineerd door pauselijke macht, een volkomen vreemde verschijningsvorm die toen heel belangrijk was en waardoor indertijd prachtige dingen werden gemaakt, maar die nu ontegenzeggelijk is afgelopen. Dat is het allerbeste wat ik Lilo kan toewensen.”
Een boek waarvoor je je tijd moet nemen.
George Monbiot, Regenesis, voedsel voor iedereen zonder de planeet te verslinden, (Starfish Books, 2023)
“Ik zorg ervoor dat mijn gereedschap altijd goed geslepen is”, zegt Monbiot. Hij amuseert zich met het onderhoud van zijn eigen boomgaard, nabij zijn werkplaats Oxford. Hij is trots dat hij zelf het gras met een zeis maait. De kneepjes van het vak leerde hij van Angela, een tachtig jaar oude Servische vluchteling. Monbiot, opgeleid als dierkundige en een gedreven milieuactivist, schrijft graag en veel, onder meer voor The Guardian, en is ook actief in de filmwereld. Het boek Regenesis verscheen in 2022 in het Engels, in 2023 verscheen de vertaling in het Nederlands. Zijn pen hanteert hij zoals de zeis: vlijmscherp. “Het gemaaide gras viel strak naar één kant, alsof ieder sprietje op zijn plek was gekamd”. Voor hem is er maar één allesomvattend milieuprobleem: de landbouw, of nauwkeuriger, het mondiale voedselsysteem.
Een van de vele sterktes van het boek is dat wetenschapper Monbiot er voor de lezer tientallen kilo’s publicaties in heeft verwerkt. Hij reikt ook een oplossing aan. Onze kijk op voedsel wordt gedomineerd door fabels en beeldspraak, wat ertoe leidt dat we een geïdealiseerd en vereenvoudigd beeld hebben van onze planeet, en ons catastrofale fouten doet maken. Niet klimaatverandering, maar het verlies aan biodiversiteit en de grootschalige productie en consumptie van dierlijke eiwitten zijn de grootste bedreiging. De groei van de wereldwijde veestapel is meer bedreigend voor de planeet dan de groei van de wereldbevolking. Hij legt uit hoe het kapitalisme het voedselsysteem beheerst, wat de politieke verantwoordelijkheid is van de Europese Unie en hoe traag de eiwittransformatie gaat. Hij begint zijn verhaal met de beschrijving van een kluitje bodem uit zijn boomgaard en zet geleidelijk de stap naar het immense grondbeslag van de landbouw. De biolandbouw is in hetzelfde bedje ziek en kan bij hem niet op waardering rekenen. Monbiot kiest voor bacterieculturen, nieuwe culinaire tradities en biedt ruimte voor rewilding. En voor zijn eigen boomgaard, die gemeenschappelijk eigendom is.
Paul Jepson & Cain Blythe, Rewilding, de vernieuwde wetenschap van ecologisch herstel (Noordboek natuur, 2024)
Het voorvoegsel ‘re-’ zegt ‘opnieuw’: dit is het verhaal van een tweede kans, nadat je de eerste verspeelde. Gelukkig dat die tweede kans bestaat. De auteurs stellen dat “rewilding verwijst naar ‘ruimten van innovatie’ in de natuurbeschermingsfilosofie, - wetenschap en het natuurbeheer, gekenmerkt door de wens om ecosysteemprocessen op verschillende schaalniveaus te herstellen, vaak door de introductie van functionele soorten en het herstel van natuurlijke verstoring en verspreiding.” – een hele boterham dus. Het boek verscheen in 2021, de vertaling in het Nederlands volgde in 2024. De auteurs zijn wetenschappers en maakten een wetenschappelijk boek met data, tabellen, schetsen, figuren en tekeningen, telkens met een moderne lay-out. Stichting Ark droeg bij aan het boek.
Het uitgangspunt is dat natuurbeheer de afgelopen tientallen jaren ontoereikend geweest is. Je leert over megaherbivoren, het verschil tussen C3 en C4-grassen, hoe koolstofdatering werkt, de pleistocene rewilding, de impact van de commerciële jacht, de living plant index, de trofische cascade van Yellowstone, een overzicht van de verschillende versie van rewilding, hoe je een rivier kan rewilden, een vergelijking van rewilding en ‘restauratie-ecologie’, een vergelijking van een herstelbare aarde en een eindige aarde, en ga zo maar door. Ze sluiten het boek af met 10 rewildingsvoorspellingen: de terugkeer van de megaherbivoren, stedelijke rewilding en rewilding op basis van data in plaats van theorie. Klinkt veelbelovend. De vormgeving oogt aantrekkelijk, de inhoud is wetenschappelijk, de taal informatief. Een stevige brok dus.
Agnes van den Berg, Dichter bij de natuur (Vonk Uitgevers, 2024)
Met zo’n titel verwacht je je misschien aan een verhaal van bloemetje en bijtjes, kruiden hier en daar en wat vluchtige spirituele gedachten? Fout gedacht: je krijgt wetenschap in een toegankelijk boekje, gestaafd met een stevige stapel bronnen, en gesteund op jarenlange ervaring, opgebouwd op diverse plaatsen. Van den Berg was hoogleraar en runt nu een eigen praktijk. Wil je weten waarom je arts je best een ‘natuurbad’ voorschrijft? Lees dit boek en je vindt antwoorden. Je leest hoe de natuur je helpt om je stress aan te pakken, hoe magische momenten te beleven en hoe je ongedwongen een stap kan zetten naar spiritualiteit. Zorg voor de natuur en de natuur zorgt voor jou.
Agnes van den Berg legt uit dat de visuele waarneming dominant is bij de natuurervaring, dat natuur een empirisch meetbare stressbestrijder is, hoe de natuur er precies in slaagt om opnieuw ‘ruimte in je hoofd’ te maken, hoe ze het immuunsysteem beïnvloedt, maar ook dat het rustgevende effect van nepnatuur en echte natuur erg op elkaar gelijken. Spiritualiteit ziet ze als een levenshouding. Ze neemt afstand van survival tv-reeksen, waar ze zelf ooit aan deelnam. Ze verduidelijkt de term ‘natuurmagie’ (verstilling, verbinding en verwondering) en zet geleidelijk de stap naar ‘natuurwijsheid’, gesteund door haar wetenschappelijke inzichten. Ze voegt nog een uitdaging toe, een praktische oefening om zelf aan te beginnen. Als wetenschapper kan ze niet anders dan begrippen als ‘hippocampus’ en ‘amygdala’ aan te raken, maar de kracht van het boek is de onderbouwde eenvoud.