Deze week maakte de Vlaamse Milieumaatschappij de laatste nieuwe cijfers over de luchtkwaliteit in Vlaanderen bekend. Het goede nieuws is dat onze lucht steeds properder wordt. Sinds 2000 daalde de uitstoot van fijn stof met meer dan een kwart, de uitstoot van stikstof halveerde. Toch is het nog niet gezond leven in Vlaanderen. Vooral fijn stof is problematisch voor de gezondheid. Slecht 1 procent van de bevolking woont op een plaats waar de lucht volgens de Wereldgezondheidsorganisatie echt gezond te noemen is.
Verbranden = vervuilen
De nieuwe cijfers komen uit het jaarlijkse rapport over luchtkwaliteit van de VMM. De data gaan over 2018 en worden vergeleken met de gegevens vanaf het jaar 2000. Er is één constante in de cijfers: het zijn vooral verbrandingsprocessen die luchtvervuiling veroorzaken. Zo zijn verbrandingsmotoren van transport (wagens, scheepvaart en luchtvaart) verantwoordelijk voor twee derde van de uitstoot van stikstofdioxide (NO2) en levert verkeer ook een grote bijdrage aan elementair koolstof (EC), de fijnste fractie van het fijn stof. Het stoken van hout is de belangrijkste bron van uitstoot van fijn stof. Daarnaast hebben verwarmingsketels ook een aanzienlijke bijdrage voor NOx. In Genk, Beerse en Hoboken is de lucht ook vervuild met zware metalen, door verbrandingsprocessen in de industrie.
De verbetering van de luchtkwaliteit is vooral een gevolg van efficiëntieverbeteringen. Dankzij de Euronormen voor nieuwe wagens daalde de fijnstofuitstoot door autoverkeer aanzienlijk. Niet voor stikstof: autobouwers sjoemelen al jarenlang met de testen van hun wagens waardoor die op papier veel minder uitstoten dan in werkelijkheid, werd duidelijk met Dieselgate. Bovendien worden de efficiëntieverbeteringen bij nieuwe wagens grotendeels tenietgedaan door het feit dat we meer met de auto rijden.
De luchtvervuiling door gebouwenverwarming neemt wel duidelijk af. De reden: de voorbije tien jaar schakelden steeds meer mensen voor hun verwarming over van stookolie of steenkool naar aardgas. Aardgas stoot minder luchtverontreinigende stoffen uit. Minder goed nieuws is dat houtstook nog altijd een belangrijke bron van fijn stof vormt.
Normen en advieswaarden
Hoe wordt bepaald of de lucht schoon genoeg is? Daarvoor zijn er normen: grenswaarden van vervuilende stoffen. Voor luchtkwaliteit heb je in de eerste plaats de Europese normen, die zijn wettelijk bindend. Met andere woorden: als ons land die niet haalt, riskeren we een berisping van de Europese Unie. Toch overschrijden we de Europese normen voor stikstofdioxiden nog steeds op verschillende plaatsen met veel verkeer. Het gaat dan onder meer over Antwerpen, Gent en de rand rond Brussel.
Maar ook in meer landelijke gebieden vind je te hoge concentraties van stikstofdioxide terug, bijvoorbeeld nabij drukke kruispunten en langs steenwegen. Uit het onderzoek CurieuzeNeuzen bleek dat een kwart van de kleine steden en gemeenten in Vlaanderen minstens één meetlocatie heeft die de Europese grenswaarde overschrijdt. Voor fijn stof voldoen we wel aan de Europese normen. Met dank in de eerste plaats aan de Euronormen voor nieuwe wagens.
Maar ook de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft advieswaarden. Die zijn een stuk strenger omdat ze enkel rekening houden met de gezondheidsimpact en niet met de economische haalbaarheid van de nodige maatregelen. De ‘schone’ lucht volgens Europese normen is dus niet automatisch gezond. Zo zien we dat fijn stof nog steeds een groot probleem vormt voor de gezondheid. Het is verantwoordelijk voor meer dan 4.000 vroegtijdige overlijdens per jaar. Vergeleken met deze advieswaarden is fijn stof op zowat alle meetplaatsen te hoog. Slechts één Vlaming op de honderd leeft in gezonde lucht.
Verder laat ook de klimaatverandering zich voelen in de luchtkwaliteitscijfers. De warme zomer van 2018 maakte dat de ozonwaarden verschillende keren door het dak gingen. In 2018 waren er meerdere dagen waarop de volledige Vlaamse bevolking blootgesteld was aan te hoge ozonconcentraties. Ook dat heeft grote effecten op de gezondheid, in de eerste plaats bij bejaarden.
Ongezond en slecht voor de natuur
De Europese Commissie berekende de kost van luchtvervuiling voor België. De totale gezondheidskosten voor de samenleving werden geraamd op liefst 8 miljard euro per jaar. Naast kosten door vroegtijdige overlijdens, gaat het om 2,5 miljoen verloren werkdagen per jaar, als gevolg van ziekten gerelateerd aan luchtvervuiling. Dat kost de werkgevers meer dan 400 miljoen euro per jaar. De directe kosten voor gezondheidszorg worden geraamd op 32 miljoen euro per jaar.
En ook de natuur ziet af door de vervuilde lucht. De oppervlakte natuur waar de verzurende neerslag (door stikstof en ammoniak) hoger ligt dan wat het gebied aan kan, bedroeg 24 procent in 2018. Als we kijken naar vermesting, loopt dat op tot 83 procent. Dat is vooral een probleem voor bossen en heidegebieden. Intensieve landbouw is hier een belangrijke oorzaak: deze stallen liggen vaak dichtbij kwetsbare natuurgebieden liggen. Daarbovenop krijgt de natuur ook af te rekenen met vegetatieschade door te hoge ozonconcentraties. Een verdere verbetering van de luchtkwaliteit is dus ook absoluut nodig voor het behoud en herstel van de biodiversiteit in Vlaanderen.
Nu graag extra beleid
De vorige Vlaamse regering stelde al een ontwerp van een luchtbeleidsplan op, met als doel de Europese doelstellingen te halen en op lange termijn ook de advieswaarden van de Wereldgezondheidsorganisatie te respecteren. Dat plan raakte echter niet goedgekeurd voor de verkiezingen, waardoor het nu op het bord komt van de nieuwe regering. Die zal snel moeten handelen. De Vlaamse overheid is, na de rechtszaak van Greenpeace, verplicht om al midden november een luchtkwaliteitsplan goed te keuren om te voldoen aan de EU-normen. Als dat niet gebeurt, moet de regering dwangsommen betalen aan Greenpeace.
Het blijft echter een open vraag hoe deze regering voor schone lucht wil zorgen. Het ontwerp luchtbeleidsplan van de vorige regering verwachtte veel van de invoering van een kilometerheffing voor het autoverkeer. Maar in het nieuwe regeerakkoord is die kilometerheffing nergens meer te bekennen. Een andere optie is sterker investeren in openbaar vervoer, zodat mensen verleid worden om de auto vaker thuis te laten. Deze regering wil juist verder besparen op De Lijn. De extra fietspaden die de regering belooft kunnen wel een positief effect hebben, maar zullen zeker niet volstaan om de normen te halen.
Dan blijft enkel nog een vergroening van het wagenpark als optie over. Een versnelde omschakeling van diesel en benzine naar elektrische voertuigen dus. Maar dat is een proces van jaren. Op korte termijn ziet het er dus niet naar uit dat Vlaanderen zal voldoen aan de Europese stikstofnormen.
